1 . Amaç ve Hedefler
DEN-İZ Programı ile, Türkiye denizlerinde meydana gelen kirlilik ve bu kirliliğin etkileri ile kimyasal ve ekolojik kalite durumunun izlenmesi, bu yolla, ulusal deniz ve kıyı yönetimi politikalarının ve stratejilerinin belirlenmesi/gözden geçirilmesi ve alınan önlemlerin etkilerinin takibine altlık oluşturulması amaçlanmaktadır. Temel hedef, denizlerimizi korumak ve kaynaklarından insanlık adına faydalanabilmek için kirlilik önleme çalışmalarına yön verecek veriyi ve yapılan değerlendirmeler ile gerekli bilgiyi üretmektir.
Bu amaçla, ekosistem yaklaşımlı yönetim prensiplerine uygun olarak, denizlerde bütünleşik izleme ve değerlendirme çalışmalarının alansal ve zamansal olarak daha kapsamlı hale getirilmesi, alt izleme programlarından oluşması ve bunları destekler nitelikte yeni izleme bileşen ve yöntemlerinin de hayata geçirilmesi hedeflenmiştir. DEN-İZ hedeflerinin detayları aşağıda özetle verilmiştir. Bunlar;
1 . Denizlerimizi kirleten insan faaliyetlerinden kaynaklı baskı ve etkilerin değerlendirilmesi ve haritalandırması,
2 . Kirli (etkilenmiş) ve temiz (etkilenmemiş) kıyı bölgelerinden alınan deniz suyu, biyota ve sediman örneklerinde metal ve organik kirleticiler ile besin elementleri ve fitoplankton biyokütlesinin (klorofil) uzun dönemli değişikliklerinin (yönelim) izlenmesi,
3 . Kirliliğe karşı hassas, az hassas ve gri alanlardaki kıyı sularımızda ötrofikasyonun izlenmesi ve bu alanların değerlendirilmesi,
4 . Deniz Stratejisi Çerçeve Direktifi (DSÇD) ve Su Çerçeve Direktifi (SÇD) gibi uyumlaştırılması planlanan AB mevzuatı için gerekli çalışmaların yapılması ve benzer prensiplerini dikkate alan Barselona ve Bükreş Sözleşmeleri kapsamında son yıllarda yenilenen izleme programlarına uyumlu çalışmalar gerçekleştirilmesi,
5 . Ekolojik kalite değerlendirmeleri ile “iyi çevresel durum” un tanımlanması ve takibine yönelik çalışmaların yapılması,
6 . Risk temelli izleme yaklaşımının benimsenerek orta/iyi kalite sınırındaki su kütlelerinin daha sık izlenmesi,
7 . İleri dönemki izleme çalışmalarına altlık oluşturulması ve sistematik olarak baskı, durum, etki analizleri için gerekli verinin toplanmasıdır.
2 . Kapsam ve İçerik
Karadeniz, Marmara Denizi ve Boğazlar, Akdeniz ve Ege Denizi olmak üzere tüm denizlerimizde; ulusal mevzuata, Ülkemizin taraf olduğu bölgesel ve uluslararası sözleşmelere ve AB kriterlerine uygun şekilde belirlenen değişken ve göstergelere göre, seçilen istasyonlarda istenen ölçüm ve analizlerinin yapılması, verilere bağlı güncel değerlendirmelerin yapılması ve raporlanması gerçekleştirilir. Değerlendirme ve raporlamalar, dört denizimiz için ayrı ayrı, yıllık olarak gerçekleştirilir. Her 3 yılın sonunda ise özet bir değerlendirme yapılır. Ayrıca her sene yenilenen veri setleri ile zamana bağlı değişimler analiz edilir.
İzleme çalışmaları aşağıdaki bileşenlerden oluşur:
1 . Biyolojik Çeşitlilik İzleme: Fitoplankton ve zooplankton tüm örnekleme dönemlerinde, makro-fitobentos ve makro-zoobentos sadece yaz örnekleme döneminde, balık ise 3 yılda bir yaz-sonbaharda izlenir. Ayrıca, Marmara ve Akdeniz-Ege denizlerinde seçilecek iki pilot alanda deniz çayırı yataklarının üzerindeki olası tahribatın belirlenmesi amacıyla proje süresince bir kez olmak üzere çalışma yapılacaktır. Tüm bu alt bileşenlerde, yabancı/istilacı türler, zararlı/fırsatçı türler, koruma statüsündeki/hassas türler ve yeni tespit edilen türler kayıt altına alınacak, mevcut ilgili veri tabanlarına girişleri sağlanacaktır.
2 . İnsan aktiviteleri ile taşınmış yabancı türlerin izlenmesi: Biyolojik çeşitlilik altında yapılacak çalışmalara ek olarak, gemi trafiğinin ve balast suyu taşınımının yoğun olduğu bir bölgede (Marmara Denizi ve/veya Akdeniz) seçilecek bir limanda yabancı tür bolluk ve dağılımının yerli/ hassas türlere göre oranı pilot bir çalışma ile değerlendirilecektir.
3 . Ötrofikasyon izlemeleri: İlgili göstergeler olan besin elemenentleri, çözünmüş oksijen, klorofil-a, ışık durumu vd. ile her izleme döneminde su kolonu boyunca izlenecektir. Değerlendirmeler bütünleşik veri kullanımı, baskı ve etkiler de değerlendirilmesi ile yapılacaktır.
4 . Kirleticilerin izlenmesi: Farklı matrislerde (sediman, biyota) seviyelerin tespiti ve zamansal değişimlerin incelenmesi olarak 3 yılda bir gerçekleştirilecektir. Takibi yapılacak kirletici grupları metaller, PCB’ler, PAH’lar, pestisitlerdir. Bunlara ek olarak sediman ve suda, radyoaktivite seviyeleri takip edilecektir. Ticari deniz ürünlerindeki (balık çalışması ile beraber) seviyeler ise insan sağlığı açısından belirlenmiş sınır değerler ile karşılaştırılarak değerlendirmeler yapılacaktır.
5 . Deniz çöplerinin izlenmesi: Pilot ölçeklerde çalışmalar sürdürülecektir. Mikroplastik çalışması su ve sedimanda yapılacaktır. Sahil çöpleri her deniz için bir alanda çalışılacaktır. Makro çöpler deniz tabanı trol çalışması ile birlikte değerlendirilecektir. Sindirilen veya canlılara takılan çöpler ile bunlardan etkilenen organizmaların incelenmesi yetkili birimler ve STK’lar ile işbirliği içinde çalışılacaktır.
Bunların yanı sıra gerçek zamanlı izlemelerin hayata geçirilmesi için iki pilot alanda çalışmalara başlanılacaktır.
Açık deniz izlemeleri ise özellikle Karadeniz’de 30 deniz miline kadar genişletilecek, Akdeniz’de de kıyıdan açığa hatlar ile açık deniz dinamikleri de incelenecektir.